Baltalimanı Anlaşması (1838): Osmanlı Ekonomik Egemenliğinin Sarsıldığı Dönüm Noktası

Osmanlı tarihi boyunca birçok uluslararası anlaşmaya imza atılmıştır; ancak bunlardan bazıları yalnızca dönemin dış politikasına değil, aynı zamanda iç ekonomik ve sosyal yapısına da köklü etkiler bırakmıştır. Baltalimanı Anlaşması, 1838 yılında Osmanlı Devleti ile Birleşik Krallık arasında imzalanmış ve uzun vadeli sonuçlarıyla Osmanlı iktisat tarihinde adeta bir kırılma noktası olmuştur. Bu yazıda, anlaşmanın tarihsel bağlamı, tarafları, maddeleri, amacı ve sonuçları detaylı biçimde ele alınacaktır.

1. Anlaşmanın Tarihi ve Tarafları

Baltalimanı Ticaret Anlaşması, 16 Ağustos 1838 tarihinde İstanbul’un Baltalimanı semtinde Osmanlı Devleti adına Reşid Mehmed Paşa, Britanya İmparatorluğu adına ise Sir Henry Bulwer (sonradan Lord Dalling) tarafından imzalanmıştır.

Bu anlaşmanın yapıldığı dönemde Osmanlı tahtında II. Mahmud oturmaktaydı. İngiltere’de ise Kraliçe Victoria hüküm sürmekteydi ve dönemin başbakanı Lord Melbourne idi.

2. Anlaşmanın Amacı ve Bağlamı

1830’lu yıllar, Osmanlı Devleti’nin hem içerde reformlara yöneldiği hem de dış politikada ciddi baskılarla karşılaştığı bir dönemdir. Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’da güçlenmesi ve bağımsızlık eğilimleri, Osmanlı’yı askeri ve siyasi olarak zayıf düşürmüş; bu durum II. Mahmud’u, Avrupa devletlerinin desteğini almak üzere önemli tavizler vermeye zorlamıştır.

Bu bağlamda Baltalimanı Anlaşması, bir yandan İngiltere’nin Osmanlı ile ticaret ilişkilerini yeniden şekillendirmesini sağlamış, diğer yandan Osmanlı’nın Mısır meselesinde İngiltere’nin desteğini almasına yönelik bir diplomatik araç olmuştur.

3. Anlaşmanın Maddeleri ve İçeriği

Baltalimanı Anlaşması, klasik anlamda bir serbest ticaret anlaşmasıdır. Anlaşmanın temel hükümleri şu şekildedir:

İngiliz tüccarları, Osmanlı topraklarında her türlü iç ve dış ticaret faaliyetini serbestçe yapabileceklerdir.
Osmanlı Devleti, iç gümrük vergilerini kaldırmayı veya çok sınırlı düzeye indirmeyi taahhüt etmiştir.
İngiliz tüccarlar, yalnızca %3 oranında bir dış ticaret vergisi ödeyeceklerdir.
Osmanlı tebaası ile İngiliz tüccarlar arasında eşit ticaret hakları sağlanmış, Osmanlı tebaası da İngiltere ile ticaret yaparken aynı haklardan yararlanacaktır.
İngiliz mallarına, iç pazarda ayrımcı vergi veya kısıtlama uygulanamayacaktır.

4. Osmanlı Açısından Sonuçlar ve Etkiler

Baltalimanı Anlaşması’nın Osmanlı Devleti için en dikkat çekici sonucu, iktisadi egemenliğin önemli ölçüde zedelenmesi olmuştur. Anlaşma ile birlikte Osmanlı ekonomisinde belirginleşen bazı sonuçlar şunlardır:

a) Dezavantajlar

Sanayi Gelişiminin Önünün Kesilmesi: Yerli sanayinin korunmasına yönelik gümrük duvarları kaldırıldığı için, İngiliz sanayi ürünleri Osmanlı pazarına çok düşük maliyetle girmiştir. Bu durum yerli üreticilerin rekabet gücünü ciddi biçimde azaltmıştır.
İthalatın Aşırı Artması: Ucuz İngiliz malları iç pazarı doldurmuş, Osmanlı üreticisinin pazar payı azalmış ve ekonomik bağımlılık artmıştır.
İç Gümrük Gelirlerinin Azalması: İç gümrük vergilerinin kaldırılmasıyla devletin gelir kaynaklarından biri zayıflamıştır.
Yerli Tüccarın Zarar Görmesi: İngiliz tüccarlar Osmanlı tebaasından daha avantajlı hale gelmiştir; bu da yerli esnaf ve tüccarın ticarette geri plana düşmesine neden olmuştur.

b) Avantajlar

İngiltere’nin Desteği: Anlaşma, İngiltere’nin Mısır sorununda Osmanlı’nın yanında yer almasını sağlamış ve 1840 Londra Konferansı’na zemin hazırlamıştır.
Dış Ticaretin Artışı: Kısa vadede dış ticaret hacminde artış yaşanmış ve Osmanlı, Avrupa ekonomik sistemine daha yoğun entegre olmuştur.

5. Uzun Vadeli Etkiler

Baltalimanı Anlaşması, sonraki yıllarda imzalanan diğer kapitülasyon benzeri ticaret anlaşmalarına da örnek teşkil etmiş, Osmanlı’nın ekonomik bağımsızlığını sınırlayan yapısal sorunların temelini atmıştır. Özellikle 19. yüzyıl boyunca Batılı ülkelerle yapılan benzer anlaşmalar, Osmanlı ekonomisinin yarı-sömürge bir niteliğe bürünmesine yol açmıştır.

Bu anlaşma aynı zamanda Tanzimat sürecinin ekonomik temelini de belirlemiş; modernleşme çabalarının dış müdahale ile nasıl şekillendiğini gözler önüne sermiştir.

6. Anlaşmanın Sona Ermesi

Baltalimanı Anlaşması’nın hukuki geçerliliği, Osmanlı Devleti’nin varlığı ile sınırlı kalmamış; 20. yüzyılın başlarına kadar, özellikle kapitülasyon sisteminin devamı şeklinde etkisini sürdürmüştür. Ancak bu ayrıcalıklar, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlaşması ile resmen sona erdirilmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti, Lozan’da kapitülasyonların kaldırılmasını temel bir ilke olarak savunmuş ve bu bağlamda Baltalimanı Anlaşması gibi iktisadi bağımsızlığı zedeleyen tüm düzenlemelere son verilmiştir. Böylece anlaşma 85 yıl sonra fiilen ve resmen geçersiz hale gelmiştir.

7. Sonuç

Baltalimanı Anlaşması, Osmanlı Devleti’nin ekonomik yapısının dışa bağımlı hale gelmesinin başlangıç noktalarından biridir. Kısa vadede diplomatik kazançlar sağlamış gibi görünse de, uzun vadede Osmanlı’nın iktisadi egemenliğini sınırlayan ve yerli sanayiyi zayıflatan sonuçlar doğurmuştur.

Anlaşma, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecinde Lozan Antlaşması ile kaldırılan kapitülasyonların tarihsel kökenine işaret eder. Bugün Türkiye’nin serbest ticaret anlaşmalarına veya uluslararası ekonomik ilişkilere yaklaşımını değerlendirirken, Baltalimanı Anlaşması’nın tarihsel deneyimi önemli bir örnek ve uyarı olarak karşımızda durmaktadır.

Kaynakça:

Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
Shaw, Stanford J., & Shaw, Ezel Kural. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. II. Cambridge University Press, 1977.
Kuran, E. (2001). “Osmanlı İktisat Politikaları ve Avrupa ile İlişkiler”. Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı: 231.
Pamuk, Şevket. Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820–1913. Ankara: Liberte Yayınları, 2000.
Davison, Roderic H. Reform in the Ottoman Empire 1856–1876. Princeton University Press, 1963.
Selek, Sabri. Lozan Barış Konferansı. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.