Deprem Vergisi

1999 Depremi Sonrası Uygulanan Geçici Vergiler ve Kalıcı Hale Gelen Özel İletişim Vergisi

1. Depremin Gölgesi: 1999’u Hatırlamak

17 Ağustos 1999 tarihinde, yerel saatle 03:01’de meydana gelen 7.6 büyüklüğündeki İzmit depremi, Türkiye’nin kuzeybatısını derinden sarstı.1 Bu büyük felaketin ardından, 12 Kasım 1999’da Düzce’de de hissedilir bir deprem yaşandı.2 Resmi rakamlara göre İzmit depreminde en az 18.373 kişi hayatını kaybederken, bazı kaynaklar bu sayının 45.000’e yakın olabileceğini belirtmektedir.1 On binlerce insan yaralandı ve evsiz kaldı.1 Bu depremler, ülkenin sanayi kalbi olarak bilinen Marmara Bölgesi’nde büyük bir yıkıma yol açarak, 1999 yılı değerleriyle 12 ila 20 milyar ABD doları arasında tahmin edilen ciddi ekonomik kayıplara neden oldu.1 Felaketin ardından, binalarda kullanılan kalitesiz malzeme ve yetersiz yapı denetimi konusundaki kamuoyu tepkisi de dikkat çekiciydi.1 1999 depremleri, Kuzey Anadolu Fay Hattı boyunca 1939’dan itibaren doğudan batıya doğru ilerleyen büyük depremler silsilesinin bir parçası olarak gerçekleşti.1

Bu denli büyük bir felaketin yarattığı insani ve ekonomik yıkım, hükümeti acil önlemler almaya yöneltti. On binlerce insanın hayatını kaybetmesi, yaralanması ve evsiz kalması, beraberinde barınma, sağlık, gıda gibi temel ihtiyaçların karşılanması zorunluluğunu getirdi. Aynı zamanda, altyapının büyük ölçüde zarar görmesi, sanayi üretiminin aksaması ve genel ekonomik faaliyetlerdeki düşüş, uzun vadeli bir yeniden yapılanma sürecini kaçınılmaz kıldı. Bu durum, devletin mevcut kaynaklarının ötesinde önemli bir mali yük oluşturdu.

Depremin ardından ortaya çıkan kamuoyu tepkisi, özellikle yapısal güvenlik ve denetim mekanizmalarındaki eksikliklere odaklanmıştı. Vatandaşlar, kullanılan kalitesiz inşaat malzemeleri ve yetersiz denetimler nedeniyle yaşanan can kayıplarına ve yıkıma büyük öfke duyuyordu. Bu durum, hükümetin gelecekte benzer felaketlerin önlenmesi için alacağı tedbirler konusunda kamuoyunun beklentilerini ve hassasiyetini artırdı. Dolayısıyla, deprem sonrası toplanacak vergilerin kullanımının şeffaf ve etkili olması yönündeki talep de güçlendi.

2. Geçici Bir Yardım Eli: Deprem Vergilerinin Tanıtımı

Bu büyük ekonomik kayıpları gidermek amacıyla, Bülent Ecevit başbakanlığındaki hükümet, 26 Kasım 1999 tarihinde yürürlüğe giren 4481 sayılı kanun ile bir dizi geçici vergi uygulaması başlattı.3 “17.8.1999 ve 12.11.1999 Tarihlerinde Marmara Bölgesi ve Civarında Meydana Gelen Depremin Yol Açtığı Ekonomik Kayıpları Gidermek Amacıyla Bazı Mükellefiyetler İhdası ve Bazı Vergi Kanunlarında Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” başlığıyla yayımlanan bu kanun, depremin ekonomik etkilerini hafifletmeyi amaçlıyordu. Kamuoyunda bu vergiler genellikle “deprem vergisi” veya ilk dönemlerde daha çok “dayanışma vergisi” olarak anıldı.6

4481 sayılı kanun ile getirilen geçici vergiler şunlardı:

  • Ek Gelir Vergisi: 1998 yılı kazanç ve iratlarını yıllık beyanname ile beyan eden gelir veya kurumlar vergisi mükellefleri, 1998 yılı ticari ve mesleki kazançları götürü usulde tespit edilen gelir vergisi mükellefleri ile 26 Kasım 1999 tarihi itibarıyla ücret geliri elde eden ve 1998 yılında elde ettikleri ücretlerinin vergi matrahı toplamı 12 milyar TL’yi aşan ücretlilere %5 oranında uygulandı.4
  • Ek Kurumlar Vergisi: 1998 yılı kurum kazançlarını yıllık beyanname ile beyan eden kurumlar vergisi mükelleflerine %5 oranında uygulandı.4
  • Ek Emlak Vergisi: Sahip olunan bina, arsa ve araziler için Emlak Vergisi Kanunu’nda belirlenen oranlarda bir defaya mahsus olarak alındı.2
  • Ek Motorlu Taşıtlar Vergisi: Sahip olunan taşıtlar için 1999 yılı için ödenecek Motorlu Taşıtlar Vergisi tutarı kadar bir defaya mahsus olarak tahsil edildi.2
  • Özel İletişim Vergisi: Cep telefonu işletmecileri tarafından verilen hizmetlerden %25 oranında alınmaya başlandı.2
  • Özel İşlem Vergisi: Vadeli mevduat ve özel finans kurumlarınca açılan katılma hesapları ile vadeli döviz tevdiat hesabı ve 4306 sayılı Kanunun geçici 1’inci maddesinin (A) fıkrasında yer alan işlem ve kağıtlardan, işlem ve kağıtlar için eğitime katkı payı tutarı kadar ve her bir hesap için eski parayla bir milyon lira olarak tahsil edildi.5

Bu vergilerin temel amacı, deprem felaketinin yol açtığı ekonomik kayıpların telafi edilmesi ve depremden zarar görenlerin acil ihtiyaçlarının karşılanması, yeniden yapılanma sürecinin finanse edilmesi ve telekomünikasyon ile binaların depreme dayanıklı hale getirilmesiydi.4 Özellikle Özel İletişim Vergisi ve Özel İşlem Vergisi’nin başlangıçta 31 Aralık 2000 tarihine kadar yürürlükte kalması planlanmıştı.2

Hükümetin bu çeşitli geçici vergileri uygulamaya koyması, depremin ekonomik sonuçlarının geniş kapsamlı olduğunu ve bu nedenle farklı gelir kaynaklarına yönelme ihtiyacını gösteriyordu. Gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinden alınan ek vergiler, şirketlerin ve bireylerin mali gücüne katkıda bulunmayı hedeflerken, emlak ve motorlu taşıtlar üzerinden alınan vergiler, varlık sahiplerinin de bu dayanışma sürecine katılmasını amaçlıyordu. İletişim ve finansal işlemler üzerinden alınan vergiler ise, daha yaygın kullanım alanlarına sahip hizmetler aracılığıyla daha geniş bir kesimden kaynak sağlamayı hedefliyordu. Bu çeşitlendirilmiş yaklaşım, depremin yarattığı mali yükün daha adil bir şekilde paylaşılmasına yönelik bir stratejinin yansıması olarak görülebilir.

3. Geçici Rahatlamadan Sonrası: Özel İletişim Vergisinin Hikayesi

1999 depremi sonrası getirilen geçici vergilerden birçoğu zamanla yürürlükten kalkarken, Özel İletişim Vergisi (ÖİV) bu vergiler arasında kalıcı hale gelen tek vergi oldu.2 Başlangıçta 31 Aralık 2000 tarihinde sona ermesi öngörülen ÖİV’nin uygulama süresi, önce 4605 sayılı kanunla 31 Aralık 2002’ye, ardından tekrar uzatılarak 31 Aralık 2003’e kadar devam etti.6 Nihayetinde, 2003 yılında çıkarılan 5035 sayılı kanun ile ÖİV, 6802 sayılı Gider Vergileri Kanunu’nun 39. maddesine eklenerek kalıcı bir vergi haline getirildi.2

ÖİV’nin kapsamı da zaman içinde genişledi. İlk olarak cep telefonu konuşmaları ve tesis ücretlerinden alınan %25 oranındaki vergi, 2003 yılındaki değişiklikle radyo ve televizyon uydu platformu ve kablolu yayınları da kapsayacak şekilde genişletildi.2 Günümüzde ise her türlü mobil elektronik haberleşme işletmeciliği, kablolu, kablosuz ve mobil internet servis sağlayıcılığı hizmetleri ile diğer elektronik haberleşme hizmetleri ÖİV’nin kapsamına girmektedir.2 Yeni mobil hat, sabit hat ve sabit internet abonelikleri de belirli bir maktu ÖİV tutarına tabidir.16

Vergi oranı da değişiklik gösterdi. Başlangıçta mobil iletişim hizmetleri için %25 olan oran, daha sonra genel olarak %7.5’e düşürüldü. Ancak, 30 Ocak 2021 tarihinde yayımlanan bir Cumhurbaşkanı Kararnamesi ile Özel İletişim Vergisi oranı %10 olarak yeniden belirlendi.10 ÖİV, katma değer vergisi (KDV) matrahı üzerinden hesaplanmakta ancak KDV matrahına dahil edilmemektedir.11 Ayrıca, gelir ve kurumlar vergisi uygulamasında gider olarak kabul edilmemekte ve hiçbir vergiden mahsup edilememektedir.11

ÖİV’nin başlangıçta geçici olarak düşünülmesine rağmen kalıcı hale gelmesi, hükümetin bu gelir kaynağına duyduğu ihtiyacın zamanla artmış olabileceğini düşündürmektedir. 2000 yılının ikinci yarısında yaşanan likidite krizi ve 2001 Şubat krizi gibi ekonomik zorluklar 29, deprem sonrası ekonomik toparlanma sürecinin uzaması ve sürekli bir gelir kaynağına duyulan ihtiyaç, ÖİV’nin kalıcılığında etkili olmuş olabilir. Ayrıca, iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte, bu alandan elde edilen vergi gelirlerinin istikrarlı ve önemli bir kaynak haline gelmesi de bu kararda rol oynamış olabilir.

4. Maliyeti Hesaplamak: Özel İletişim Vergisinden Elde Edilen Gelir

Özel İletişim Vergisi’nin 1999 yılından bu yana ne kadar gelir sağladığına dair çeşitli kaynaklarda farklı rakamlar bulunmaktadır. Bu farklılıklar, raporlama dönemlerindeki değişiklikler, enflasyon ayarlamaları ve döviz kuru dalgalanmalarının hesaba katılıp katılmamasına bağlı olabilir.8

Çeşitli kaynaklardan derlenen toplam gelir rakamları şu şekildedir:

  • Wikipedia’ya göre yaklaşık 85 milyar TL.10
  • Teyit.org’un bildirdiğine göre yaklaşık 90 milyar TL.8
  • Gazete Kadıköy’ün verilerine göre 1999-2019 yılları arasında 66.379 milyar TL.2
  • Artı Gerçek’in aktardığına göre 2004-2018 yılları arasında 60.6 milyar TL.6
  • Gazete Duvar’ın 2020 tarihli haberine göre 1999’dan bu yana 67.5 ile 140 milyar lira arasında.12
  • Anka Haber’in 2024 sonu itibarıyla tahmini 42 milyar dolar (142.424 milyar TL).3
  • CHP Sözcüsü Faik Öztrak’ın Eylül 2019’da yaptığı açıklamaya göre 1999’dan bu yana yaklaşık 66 milyar TL, bunun 63 milyar TL’si 2004 sonrası.31 Yine CHP’den 2019’da yapılan bir açıklamada toplanan vergi miktarı 64 milyar TL olarak belirtiliyor.32
  • Vergi uzmanı Ozan Bingöl’ün 2020 verilerine göre 2000-2020 yılları arasında 72.3 milyar lira (10 milyar dolar).22
  • Hazine ve Maliye Bakanı Lütfi Elvan’ın 2020 yılındaki açıklamasına göre 2000-2020 yılları arasında yaklaşık 73 milyar TL.33
  • Nisan 2025 tarihli bir kaynağa göre 26 yılda 145 milyar lira.34
  • Verikaynagi.com’un 2022 verilerine göre 2000-2022 yılları arasında 88.298 milyar TL (38.4 milyar dolar).36 Doğruluk Payı’nın aynı verilere dayanarak yaptığı hesaplamaya göre 2000-2024 arası 39.9 milyar dolar.37
  • CHP Sözcüsü Faik Öztrak’ın bir başka açıklamasına göre 2003 ile belirtilmeyen bir yılın Eylül ayı arasında 35 milyar dolar.38
  • CHP’nin 2020 ve 2021’in ilk 7 ayına ilişkin verilerine göre 7.918 milyar TL.39
  • Resmi bütçe belgelerine göre 2024 yılı için öngörülen ÖİV geliri 37.549 milyar TL 40, 2025 yılı için ise 45.19 milyar TL.41
  • Bir analiz, 1999’dan bu yana toplanan toplam miktarın Mayıs 2023 değeriyle 748.9 milyar TL’ye ulaştığını tahmin ediyor.43

Özel İletişim Vergisi Yıllık Tahsilat Tutarları (Milyar TL)

YılTahsilat (Milyar TL)
20000.416
20010.592
20020.852
20031.048
20042.034
20053.170
20063.578
20074.211
20084.551
20094.265
20104.121
20114.877
20125.348
20135.759
20146.144
20156.468
20166.956
20177.697
20188.451
20198.894
20204.488
20215.986
20226.835
202322.283
202430.7
2025 (Öngörü)45.190

Not: Tablodaki veriler çeşitli kaynaklardan derlenmiş olup, kesin rakamlar için resmi bütçe verilerine bakmak gerekmektedir.

Görüldüğü üzere, farklı kaynaklar farklı toplam gelir miktarları bildirmektedir. Bu durum, hesaplama yöntemlerindeki ve kapsanan zaman aralıklarındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Ancak, genel olarak bakıldığında Özel İletişim Vergisi’nin yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren önemli bir gelir kaynağı olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle son yıllarda tahsil edilen miktarlardaki artış dikkat çekicidir.

5. Para Nereye Gitti? Deprem Vergisi Fonlarının Tahsisini İncelemek

“Deprem vergisi” olarak bilinen ve ağırlıklı olarak Özel İletişim Vergisi’nden oluşan bu büyük miktardaki gelirin nasıl kullanıldığı, kamuoyunda sıkça tartışılan bir konu olmuştur. Başlangıçta bu vergilerin depremzedelere yardım ve depremden zarar gören bölgelerin yeniden inşası için kullanılacağı belirtilmişti.4

Elde edilen bilgilere göre, toplanan fonların kullanımına dair çeşitli açıklamalar yapılmıştır:

  • Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), bu vergilerden elde edilen gelirle 25 ilde lojistik merkezler kurmuş, daha sonra bu sayı 65 ile çıkarılmıştır.10
  • 2012 yılında hükümet, binaların depreme daha dayanıklı hale getirilmesi amacıyla yeni bir plan açıklamıştır.12
  • Dönemin Adalet Bakanı Mehmet Şimşek, 2011 yılında yaptığı bir açıklamada, bu vergi gelirlerinin çeşitli ulaşım ve tarım projelerinde kullanıldığını, özellikle “duble yollar”ın yapımında kullanıldığını belirtmiştir.3
  • Hükümet yetkilileri, toplanan vergilerin Marmara ve Düzce depremlerinde mağdur olan depremzedelere kira ve barınma yardımı yapılması ile 44.107 geçici ve 42.587 kalıcı konutun inşasında kullanıldığını iddia etmektedir.2 Elazığ depremi sonrasında da benzer şekilde konut yapımına başlanacağı ifade edilmiştir.2
  • CHP ise bu vergilerle milyonlarca konutun depreme dayanıklı hale getirilebileceğini savunmaktadır.12

Ancak, bu fonların kullanımı konusunda ciddi eleştiriler ve şeffaflık eksikliği iddiaları da bulunmaktadır:

  • Uzmanlar ve muhalefet partileri, toplanan gelirin büyük bir kısmının deprem koruma önlemlerine harcanmadığını ileri sürmektedir.44
  • CHP, toplanan milyarlarca doların akıbetini sıklıkla sorgulamaktadır.31
  • Dönemin Başbakanı Bülent Ecevit, başlangıçta bu paraların depremzedelerin acil ihtiyaçları için şeffaf bir şekilde kullanılacağını belirtmişti.6
  • Bazı iddialara göre, yaklaşık 70 milyar lira deprem amacı dışında kullanılmış ve hükümete yakın inşaat şirketlerine aktarılmıştır.44
  • Toplanan vergi gelirlerinin ayrı bir fona aktarılmayıp doğrudan merkezi bütçe içinde değerlendirilmesi, bu fonların nereye harcandığının denetlenmesini zorlaştırmaktadır.2 2006 yılında 5018 sayılı kanuna eklenen bir madde ile belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis edilmemesi esasının getirilmesi, bu durumu daha da karmaşık hale getirmiştir.2
  • Cumhurbaşkanı Erdoğan, bu konudaki eleştirilere verdiği bir cevapta, paranın gerektiği yere harcandığını ve bu tür hesaplar vermeye zaman olmadığını söylemiştir.44
  • CHP Genel Başkan Yardımcısı Muharrem Erkek, toplanan deprem paralarının amacına uygun kullanılmadığı yönünde eleştirilerde bulunmuş ve şeffaflık çağrısı yapmıştır.2

Görüldüğü üzere, “deprem vergisi” olarak toplanan fonların kullanımına dair farklı açıklamalar ve iddialar mevcuttur. Hükümet, bu gelirlerin deprem bölgelerindeki konut yapımı ve altyapı çalışmaları gibi çeşitli alanlarda kullanıldığını belirtirken, muhalefet ve bazı uzmanlar, fonların şeffaf bir şekilde yönetilmediğini ve asıl amacına uygun olarak harcanmadığını savunmaktadır.

6. Kalıcılığın Nedenleri: Özel İletişim Vergisi Neden Devam Etti?

Başlangıçta geçici bir önlem olarak hayata geçirilen Özel İletişim Vergisi’nin kalıcı hale gelmesinin çeşitli nedenleri bulunmaktadır:

  • Türkiye’nin deprem kuşağında yer alması ve sürekli bir deprem riski taşıması, bu alanda sürekli ve önemli bir finansman ihtiyacını doğurmaktadır.10 Deprem hazırlıkları, kentsel dönüşüm projeleri ve afet sonrası müdahale çalışmaları için düzenli bir gelir kaynağına ihtiyaç duyulmaktadır.
  • ÖİV’nin tahsilatının telekomünikasyon operatörleri ve internet servis sağlayıcıları aracılığıyla kolaylıkla yapılması, bu vergiyi idari açıdan cazip kılmaktadır.13 Geniş bir kullanıcı kitlesinden düzenli olarak tahsil edilen bu vergi, devlet için istikrarlı bir gelir kaynağı oluşturmaktadır.
  • Özellikle 2000’li yılların başında Türkiye’nin karşılaştığı ekonomik kırılganlıklar ve krizler 29, hükümetin genel bütçe gelirleri için istikrarlı ve önemli bir kaynak arayışında olmasına neden olmuş olabilir. 2000 yılındaki likidite krizi ve 2001 yılındaki finansal kriz, ekonomik yapıda ve vergi politikalarında önemli değişikliklere yol açmıştır.29 ÖİV, bu dönemde güvenilir bir gelir kaynağı olarak öne çıkmış olabilir.
  • Hiçbir siyasi partinin ÖİV’nin kaldırılması yönünde açık bir vaatte bulunmaması, verginin siyasi çevrelerde de kabul görmüş olabileceğini düşündürmektedir.45 Bu durum, verginin bütçe içindeki önemini ve alternatif bir gelir kaynağı bulunmasındaki zorluğu işaret edebilir.
  • Modern mali sistemlerde vergilerin genellikle belirli giderlere özgülenmeyip genel kamu ihtiyaçlarını karşılamak üzere bütçede toplandığı ilkesi 7, ÖİV’nin de deprem dışı alanlarda kullanılmasının gerekçesi olarak sunulmuş olabilir.

Özetle, ÖİV’nin kalıcı hale gelmesi, deprem hazırlıklarının sürekliliği, tahsilat kolaylığı, önemli bir gelir kaynağı olması ve genel mali sistem prensipleri gibi çeşitli faktörlerin birleşimiyle açıklanabilir.

7. Sonuç: Deprem Vergisinin Mirası

1999 yılında yaşanan büyük depremlerin ardından geçici bir önlem olarak hayata geçirilen vergiler, özellikle Özel İletişim Vergisi’nin kalıcı hale gelmesiyle uzun yıllardır Türkiye’nin gündeminde kalmaya devam etmiştir. ÖİV, başlangıçtaki amacının ötesinde, önemli bir gelir kaynağına dönüşmüş ve iletişim hizmetlerinin vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir. Ocak 2021 itibarıyla %10 olarak uygulanan bu vergi, mobil iletişim, internet ve diğer elektronik haberleşme hizmetlerinden tahsil edilmeye devam etmektedir.13

Ancak, toplanan bu büyük miktardaki fonun nasıl kullanıldığı konusundaki şeffaflık eksikliği ve farklı iddialar, kamuoyunda sürekli bir tartışma ve merak konusu olmuştur. Özellikle son yıllarda yaşanan depremler ve deprem hazırlıklarının önemi bir kez daha gündeme geldiğinde, “deprem vergisi” olarak bilinen ÖİV’nin akıbeti ve kullanım alanları yeniden sorgulanmaktadır.

“Deprem vergisi”nin hikayesi ve Özel İletişim Vergisi’nin kalıcı hale gelmesi, kriz dönemlerinde alınan geçici mali önlemlerin zamanla nasıl kalıcı politikalara dönüşebileceğine dair önemli bir örnek teşkil etmektedir. Bu durum, kamuoyunun hükümetin mali politikalarına ve harcamalarına yönelik beklentilerini ve hesap verebilirlik taleplerini sürekli olarak canlı tutmaktadır.

Kaynakça

© 2025, Bedri Yılmaz.

BedriYilmaz.com by Bedri Yılmaz is licensed under Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International

Tüm hakları saklıdır! İçeriği izinsiz kullanmayınız!

Content Protection by DMCA.com

Leave a reply

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Back to site top