Ekonomide Gelir Etkisi Nedir? Tarihi, Tanımı ve Önemi

Giriş

Tüketici davranışlarının anlaşılması, mikroekonomik analizlerin temel yapı taşlarından biridir. Bu bağlamda, gelir etkisi (ing. income effect) kavramı, bireylerin gelir düzeyindeki değişimlerin tüketim tercihleri üzerindeki etkilerini analiz etmek amacıyla geliştirilmiş önemli bir ekonomik teoridir. Bu yazıda gelir etkisinin tanımı, tarihi gelişimi, ilgili ekonomistler, temel örnekler ve teorik çerçevesi ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

Gelir Etkisi Nedir?

Gelir etkisi, bir tüketicinin gelirinde meydana gelen değişikliklerin, sabit fiyatlar varsayımı altında, tüketim miktarlarını nasıl etkilediğini ifade eder. Diğer bir ifadeyle, bir tüketicinin reel (gerçek) geliri arttığında daha fazla mal ve hizmet satın alabilmesi, azaldığında ise daha az tüketmesi beklenir. Bu değişim, tüketici tercihleri ve fayda maksimizasyonu teorisi kapsamında analiz edilir.

Matematiksel Açıklama

Eğer bir tüketici iki mal (X ve Y) arasında seçim yapıyorsa, gelir etkisi şu şekilde analiz edilir:

Tüketicinin bütçesi: I=PX⋅QX+PY⋅QY
Gelir I sabitken, mal fiyatları da sabitse, tüketici bu bütçe doğrusu üzerinde maksimum faydayı sağlayacak kombinasyonu seçer.
Ancak, gelir değiştiğinde bütçe doğrusu paralel olarak kayar. Bu kayma sonucunda seçilen mal miktarlarında değişiklik olur. Bu değişiklik, gelir etkisi olarak adlandırılır.

Gelir etkisi pozitif olabilir (normal mallar için gelir arttıkça tüketim artar) ya da negatif olabilir (düşük mallar için gelir arttıkça tüketim azalır).

Gelir Etkisi Kavramının Tarihi ve Ortaya Çıkışı

Gelir etkisi, modern anlamda mikroekonomik teori içerisinde yer alan bir kavram olarak ilk kez 19. yüzyılda İngiliz ekonomist Francis Ysidro Edgeworth ve daha sonra Alfred Marshall tarafından geliştirilen fayda analizleri kapsamında teorik temele oturtulmuştur. Ancak özellikle 20. yüzyılın başlarında John Hicks ve Roy Allen tarafından geliştirilen kompensasyonlu talep ve ayrıştırma teknikleri sayesinde gelir etkisi ile ikame etkisi birbirinden açık şekilde ayrıştırılabilir hale gelmiştir.

Bu bağlamda en çok atıf alan teori, Hicks’in 1939 yılında yayımladığı Value and Capital adlı eseridir. Hicks, tüketici davranışlarını analiz ederken gelir etkisi ve ikame etkisini ayrı ayrı ele almış ve bu iki etkinin birlikte toplam talep değişimini oluşturduğunu göstermiştir. Bu ayrım bugün hâlen iktisat eğitiminde temel bir analiz yöntemi olarak kullanılmaktadır.

Gelir Etkisi ile İkame Etkisi Arasındaki Fark

Gelir etkisi çoğunlukla ikame etkisi ile birlikte değerlendirilir. Fiyat değişimlerinin tüketici davranışları üzerindeki etkileri iki farklı yoldan ortaya çıkar:

İkame Etkisi: Bir malın fiyatı düştüğünde, diğer mallara kıyasla daha ucuz hale geldiği için tüketici bu mala yönelir.
Gelir Etkisi: Aynı fiyat düşüşü, tüketicinin reel gelirini artırdığı için daha fazla mal tüketmesine olanak tanır.

Bu iki etki birlikte fiyat değişikliklerine verilen tüketici tepkisini açıklar. Örneğin, bir malın fiyatı düştüğünde bu hem o malın daha cazip hale gelmesini sağlar (ikame etkisi) hem de tüketicinin cebinde daha fazla parası kalmasına (gelir etkisi) neden olur.

Örnek: Ekmek ve Lüks Gıda Ürünleri

Bir bireyin temel gıda maddesi olan ekmek için gelir düzeyi düştükçe tüketiminin artması, buna karşılık gelir düzeyi arttıkça lüks gıda maddelerine yönelmesi, gelir etkisinin bir örneğidir. Ekmek gibi “düşük mallar” için gelir etkisi negatiftir. Öte yandan, et ve peynir gibi “normal mallar” için gelir arttıkça talep de artar, bu da pozitif gelir etkisinin göstergesidir.

Gelir Etkisinin Ekonomik Politikalardaki Önemi

Devletlerin uyguladığı sosyal yardımlar, vergi politikaları veya asgari ücret artışları gibi ekonomik kararlar, gelir etkisi üzerinden değerlendirilir. Örneğin:

Asgari ücretin artırılması, düşük gelirli grupların tüketim gücünü artırarak bazı mallara olan talebi artırabilir.
Sosyal yardımların kesilmesi, gelir etkisi yoluyla bazı zorunlu malların tüketimini azaltabilir.

Bu nedenle gelir etkisi, özellikle sosyal politika ve gelir dağılımı analizlerinde önemli bir teorik araçtır.

Sonuç

Gelir etkisi, tüketici davranışlarını anlamak ve ekonomik kararları değerlendirmek açısından vazgeçilmez bir kavramdır. Ekonomik analizlerde fiyat değişimlerinin ve gelir düzeylerinin bireylerin tüketim tercihlerini nasıl etkilediğini açıklamak için bu kavram sıkça kullanılır. Özellikle modern mikroekonomi teorisinin temellerinde yer alan bu kavram, günümüzde de ekonomi politikalarının değerlendirilmesinde etkin biçimde kullanılmaktadır.

Kaynakça

Marshall, A. (1890). Principles of Economics. Eserin çevrim içi versiyonu
Hicks, J. R. (1939). Value and Capital: An Inquiry into Some Fundamental Principles of Economic Theory. Oxford University Press.
Varian, H. R. (2014). Intermediate Microeconomics: A Modern Approach (9. baskı). W. W. Norton & Company.
Mankiw, N. G. (2020). Principles of Economics (9. baskı). Cengage Learning.
Krugman, P., & Wells, R. (2018). Microeconomics (5. baskı). Worth Publishers.
Investopedia. Income Effect. Maddede bağlantı
Khan Academy. Income and Substitution Effects. Ders içeriği