Oligark: Gücün Dar Bir Zümrede Toplanması

Toplumların siyasal ve ekonomik yapıları tarih boyunca çeşitli sınıfsal ayrışmalarla şekillenmiştir. Bu yapılar içinde oligarki ve bu sistemin baş aktörleri olan oligarklar, gücün dar bir elit zümrenin elinde toplandığı yönetim biçimlerini tanımlar. Bu yazıda, “oligark” teriminin tarihsel kökenini, çağdaş kullanımlarını ve toplumsal etkilerini analiz ediyorum.

Oligark Nedir?

“Oligark” terimi, Yunanca kökenli oligos (az) ve arkhein (yönetmek) sözcüklerinden türeyen “oligarşi” kavramına dayanır. Oligark, bu yönetim sisteminde etkin olan ve siyasal ya da ekonomik gücü elinde tutan kişiyi tanımlar. Klasik tanımıyla, bir ülkenin kaderi üzerinde etkili olan az sayıdaki güçlü bireyden her biri birer oligarktır.

Modern kullanımda oligark, yalnızca siyasal iktidar sahibi kişi değil; aynı zamanda büyük ekonomik kaynakları kontrol eden, bu gücünü siyaseti etkilemek ya da yönlendirmek için kullanan kişidir. Özellikle 20. yüzyılın sonlarında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan Rus oligarkları bu anlamda kavramın en çarpıcı örnekleridir.

Tarihsel Arka Plan

Antik Yunan siyaset felsefesi içinde “oligarşi”, demokrasinin karşıtı olarak tanımlanmıştır. Platon ve Aristoteles gibi düşünürler, halkın yönetimine dayalı sistemleri erdemli; azınlığın kendi çıkarlarını öncelediği yönetimleri ise yozlaşmış kabul etmişlerdir. Aristoteles’e göre oligarşi, zengin azınlığın çoğunluk üzerinde tahakküm kurduğu bir yönetim biçimidir.

Orta Çağ ve feodal sistemlerde toprak sahipleri, aristokrat aileler ve hanedanlar oligark benzeri güçlerdi. Ancak modern anlamda oligark kavramı, özellikle kapitalist sistemlerde büyük şirket sahiplerinin ve finansal elitlerin devlet politikalarını yönlendirebildiği durumlarda ortaya çıkar.

Çağdaş Kullanım: Rus Oligarkları Örneği

1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte, Rusya’da kamuya ait birçok büyük işletme hızla özelleştirildi. Bu özelleştirme sürecinde devletle güçlü bağları olan bazı iş insanları, düşük fiyatlarla devasa ekonomik kaynakları ellerine geçirdiler. Bu kişiler kısa sürede milyarder oldular ve hem ekonomik hem de siyasal alanda etkili aktörlere dönüştüler. Bu grup günümüzde Rus oligarkları olarak anılmaktadır.

Bu oligarklar, medya kuruluşlarını satın alarak kamuoyunu etkileyebilmekte, siyasi kampanyaları finanse ederek yasaların kendi çıkarlarına uygun şekilde şekillenmesini sağlayabilmektedir. Dolayısıyla ekonomik gücün, siyasal güce dönüşmesi; şeffaflık ve hesap verilebilirlik gibi demokratik ilkelerin zayıflamasına yol açmaktadır.

Oligark ile Plütokrat Arasındaki Fark

“Oligark” terimi sıklıkla “plütokrat” kavramıyla karıştırılmaktadır. Plütokrasi, zenginlerin egemen olduğu bir yönetim biçimidir. Her plütokrat bir oligark olabilir; ancak her oligark plütokrat değildir. Oligarklık, yalnızca zenginlikle değil, sistematik siyasal etkiyle ilgilidir. Örneğin; bazı askeri liderler ya da bürokratik elitler de maddi zenginlikten bağımsız olarak birer oligark sayılabilir.

Toplumsal ve Siyasal Etkileri

Oligarkların egemen olduğu sistemlerde aşağıdaki sorunlar yaygınlaşır:

Demokrasi erozyonu: Halkın iradesi yerine, çıkar gruplarının etkisiyle karar alınır.
Yolsuzluk: Siyasal iktidar ile ekonomik güç arasındaki girift ilişkiler rüşvet, ihaleye fesat gibi suçlara yol açar.
Eşitsizlik: Gelir ve servet dağılımı daha da adaletsiz hale gelir.
Yargı bağımsızlığı zedelenir: Oligarklar, kendi çıkarlarını korumak adına yargıya nüfuz edebilir.

Türkiye’de Oligarkik Eğilimler

Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde, devletle yakın ilişkiler kurarak zenginleşen iş insanlarına yönelik “yerli oligarklar” tabiri zaman zaman kamuoyunda gündeme gelmektedir. Özellikle büyük kamu ihaleleri, medya tekelleşmesi ve siyasi bağlantılar bu bağlamda sorgulanmaktadır.

Ancak Türkiye’de klasik anlamda bir “oligarşi” sisteminden söz etmek için yapısal ve anayasal düzenin tamamen dar bir zümrenin çıkarına işlemesi gerekir ki bu henüz kurumsallaşmış bir yapı olarak tanımlanmamıştır. Buna karşın oligark benzeri yapıların etkisi, siyasi tartışmalarda önemli bir yer tutmaktadır.

Sonuç

Oligark kavramı, yalnızca bireyleri değil; aynı zamanda sistemin nasıl işlediğini, kimin söz sahibi olduğunu anlamamıza yardımcı olan bir analiz aracıdır. Siyasal gücün şeffaflık ve hesap verilebilirlikten uzaklaşarak dar bir elitin eline geçmesi, toplumsal adaleti tehdit eder. Bu nedenle, demokrasiyi korumak isteyen toplumların oligark yapıları eleştirel bir gözle incelemesi, güç dağılımını dengeleyecek mekanizmaları sürekli olarak güncellemesi gerekir.

Kaynakça:

Aristotle. Politics. (M.Ö. 4. yüzyıl)
Sakwa, R. (2014). Russian Politics and Society. Routledge.
Winters, J. A. (2011). Oligarchy. Cambridge University Press.
BBC News (2022). “Who are Russia’s oligarchs and why are they being sanctioned?”

BedriYilmaz.com by Bedri Yılmaz is licensed under Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International