Progresyon Yanılsaması Nedir?
Davranışsal ekonomi ve psikoloji alanında sıkça karşılaşılan kavramlardan biri olan progresyon yanılsaması (İngilizce: progression illusion), bireylerin geçmişe göre gelişme kaydettiklerine dair hislerinin, gerçek ilerlemeye değil, daha çok algısal veya bağlamsal faktörlere dayanmasına verilen isimdir. Bu yanılsama, özellikle uzun vadeli hedeflerde veya kişisel gelişim süreçlerinde, bireylerin olduğundan daha fazla yol katettiklerini düşünmeleriyle kendini gösterir.
Bu yanılsama, kişinin kendi gelişimini olduğundan daha olumlu değerlendirmesiyle sonuçlanabilir. Örneğin bir çalışan, kariyerinde objektif anlamda önemli bir terfi ya da sorumluluk artışı yaşamasa bile, önceki yıl aldığı eğitimlere ve katıldığı projelere bakarak “ilerlediğini” hissedebilir. Bu hissiyat, çoğu zaman davranışsal beklentileri ve kararları etkiler.
Kavramın İlk Ortaya Atılışı
“Progresyon yanılsaması” terimi, ilk olarak psikolog Daniel T. Gilbert ve meslektaşları tarafından ele alınan “hedonik adaptasyon” ve “beklenti yönetimi” araştırmaları bağlamında değerlendirilmiştir. Ancak terimleşmiş haliyle “progression illusion” ifadesi, doğrudan Ayelet Fishbach ve Minjung Koo tarafından 2010 yılında yayımlanan bir makalede sistematik biçimde tanımlanmıştır:
Koo, M., & Fishbach, A. (2010). “Climbing the Goal Ladder: How the Sequence of Goal Progress Influences Motivation.” Journal of Personality and Social Psychology, 99(1), 1–13.
https://doi.org/10.1037/a0018478
Bu çalışmada, bireylerin hedeflerine yaklaştıkça veya belli aşamaları geçtikçe, kalan yolu küçümseyerek kendilerini olduğundan daha ileride algılamalarının motivasyonlarını nasıl etkilediği incelenmiştir. Progresyon yanılsaması burada, hedefe yaklaşıldığına dair hissin, bireyin motivasyonunu bazen olumlu, bazen de olumsuz yönde etkileyebileceği şeklinde açıklanmıştır.
Nasıl İşler?
Progresyon yanılsaması üç ana mekanizma ile işler:
- Bağlamsal Ölçütler: Kişiler, geçmiş deneyimleriyle karşılaştırarak mevcut durumlarını olduğundan daha iyi değerlendirebilir.
- Tamamlanmışlık Hissi: Bir hedefin belli bir kısmı tamamlandığında birey, tamamlanmayan kısmı küçümseyebilir.
- Öz Yeterlilik Algısı: Birey, küçük bir ilerleme bile kaydettiğinde genel başarabilirlik duygusu artar, bu da ilerlemenin abartılmasına yol açar.
Güncel Örnekler
- Kariyer Planlaması: Bir çalışan, üç yıl önce başladığı bir şirkette hâlâ aynı pozisyonda olmasına rağmen, birkaç eğitim almış ya da ek görevlerde bulunmuşsa, kendini “ilerlemiş” gibi hissedebilir. Ancak objektif anlamda pozisyonu, maaşı veya sorumluluk düzeyi değişmemiştir.
- Fitness ve Diyet Programları: Bir kişi, yeni bir egzersiz programına başladıktan sonra ilk hafta iki kilo verdiğinde, tüm programın çok başarılı olacağına inanarak ilerlemesini olduğundan fazla yorumlayabilir. Oysa kilo verme süreci durağanlaşabilir veya geri dönüşler yaşanabilir.
- Mobil Uygulamalardaki Görev Tamamlama: Bazı uygulamalar kullanıcıya ilk etapta kolay görevler vererek onları hızla “ilerlemiş” gibi hissettirir. Bu progresyon hissi, uygulamayı daha uzun süre kullanma motivasyonunu artırır. Ancak bu hissiyat, gerçek anlamda yetkinlik veya bilgi edinimi ile eşdeğer değildir.
Kavramsal Yakınlıklar
- Endowment Effect (Sahiplik Etkisi): Kişiler, kendi emek verdikleri süreci daha değerli görür, bu da progresyon hissini artırabilir.
- Goal Gradient Hypothesis: Hedefe yaklaştıkça motivasyonun artması beklenir. Progresyon yanılsaması ise bu yaklaşımı subjektif olarak hızlandırır.
- Illusion of Control: Birey, kontrolünün artmış olduğunu düşünerek progresyon yanılsamasına kapılabilir.
Sonuç
Progresyon yanılsaması, bireylerin karar alma süreçlerini ve hedef yönetimini etkileyen önemli bir bilişsel yanılgıdır. Özellikle motivasyonel psikoloji, kişisel gelişim ve tüketici davranışları alanlarında etkili sonuçlara yol açabilir. Bu nedenle, bireylerin kendi ilerlemelerini daha objektif verilerle değerlendirmeleri; yalnızca hislere dayanarak karar almaktan kaçınmaları önemlidir.
Views: 3