Gözetim Toplumu ve Panoptikon: Modern İktidarın Görünmeyen Gözleri

Günümüzde kamusal alanlarda yaygınlaşan güvenlik kameralarından sosyal medya platformlarındaki algoritmik takiplere kadar hayatımızın hemen her alanı görünmeyen gözler tarafından izleniyor. Peki, bu durumun teorik temelleri nedir? Hangi düşünürler bu süreci öngördü, hangi kavramlar bu dönüşümü anlamak için kullanılıyor? Bugün bu yazıda “gözetim toplumu” kavramını ve onun en ikonik metaforu olan “panoptikon” modelini ele alacağım.

Panoptikon: Her Yerden Görünen, Hiçbir Yerde Olmayan Göz

“Panoptikon” kavramı ilk olarak İngiliz düşünür Jeremy Bentham tarafından 18. yüzyılda geliştirilmiştir. Bentham, aslında bu kavramı bir hapishane tasarımı olarak önerir. Yapının merkezinde bir gözetleme kulesi bulunur ve etrafında hücreler yer alır. Hücrelerdeki mahkumlar birbirlerini göremezken, ortadaki kulede birinin olup olmadığını bilemezler. Ancak, kulede biri olduğunu varsayarak sürekli izleniyormuş hissiyle davranırlar.

Bu sistemin asıl gücü, mahkumların sürekli gözlemlendiklerini düşünmeleridir. Gerçek bir gözetleyicinin orada bulunması gerekmez. Panoptikon, böylece fiziksel değil zihinsel bir kontrol mekanizmasına dönüşür.

Michel Foucault ve Modern İktidarın Anatomisi

Panoptikon kavramı, modern felsefenin en etkili düşünürlerinden biri olan Michel Foucault tarafından 1975 yılında yayımlanan “Disiplin ve Ceza” (Surveiller et punir) adlı eserinde kuramsallaştırılmıştır.

Foucault, panoptik yapının yalnızca bir hapishane modeli değil, modern toplumun işleyiş biçimini yansıtan bir iktidar formu olduğunu ileri sürer. Eğitim kurumları, hastaneler, fabrikalar ve hatta ordu gibi modern kurumların işleyişini panoptik düzene benzetir. Bu kurumlar bireyleri sürekli izler, kayıt altına alır, normal dışı davranışları sapma olarak tanımlar ve cezalandırır. Böylece birey, zamanla içselleştirilmiş bir otoriteye boyun eğer. Foucault’nun ifadesiyle bu, “bedenlerin disiplin altına alınması”dır (Foucault, Discipline and Punish, 1975).

Gözetim Toplumu: 20. Yüzyıldan Dijital Çağa

“Gözetim Toplumu” terimi, Foucault sonrası dönemde sosyal teorisyenler tarafından özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren daha sık kullanılmaya başlanmıştır. Kavramı sistemli şekilde geliştirenlerden biri İngiliz sosyolog David Lyon’dur. Ona göre gözetim, artık yalnızca baskıcı otoritelerin bir aracı değil, modern yaşamın temel bir unsuru haline gelmiştir (Lyon, Surveillance Society, 2001).

Bankalar, sağlık hizmetleri, sosyal medya, devlet kurumları, alışveriş merkezleri… Tüm bu yapılar bireyin verilerini toplar, analiz eder ve davranışlarını biçimlendirir. Lyon, bu yeni gözetim biçimlerini “elektronik gözetim” olarak tanımlar.

Dijital Panoptizm: Sosyal Medya ve Algoritmik İktidar

Foucault’nun panoptik toplum modeli, günümüzde sosyal medya platformlarında yeniden biçimlenmiştir. Artık yalnızca devlet değil, teknoloji şirketleri de bireylerin davranışlarını kayıt altına alıyor. Akıllı telefonlar, GPS, çerezler (cookies) ve algoritmalar aracılığıyla bireyler her an veri üretir hale geldi.

Bu süreci Fransız felsefeci Gilles Deleuze, “disiplin toplumlarından kontrol toplumlarına geçiş” olarak tanımlar. Deleuze’e göre artık gözetim sabit bir yapıya değil, akışkan ağlara dayalıdır. Bu yeni dönemde gözetim, yalnızca merkezden çevreye değil, aynı zamanda herkesten herkese yöneliktir (Deleuze, Postscript on the Societies of Control, 1992).

Eleştirel ve Destekleyici Yaklaşımlar

Gözetim toplumuna yönelik eleştiriler çeşitli açılardan gelir:

• Eleştirel Teorisyenler (örneğin Zygmunt Bauman), gözetim toplumunun bireysel özgürlükleri tehdit ettiğini ve bireyleri “şeffaflaştırarak” denetlenebilir hale getirdiğini savunur (Bauman & Lyon, Liquid Surveillance, 2013).
• Teknoloji Şirketleri ve Devlet Kurumları ise gözetimi güvenlik, hizmet kalitesi ve kişiselleştirme adına savunur. Yani gözetim, sadece bir baskı aracı değil, “konfor” vaadiyle de sunulur.

Bu noktada düşünürlerin temel ayrışma noktası şudur: Gözetim, gerçekten sadece güvenlik mi sağlar, yoksa özgürlüğün yerine geçerek bireyin kendisini ifade edebilmesini engeller mi?

Sonuç: Hepimiz Gözetliyoruz, Hepimiz Gözetleniyoruz

Panoptikon artık sadece bir yapı değil, zihinsel bir paradigma. Foucault’nun kuramlaştırdığı disiplinci toplum yapısı, bugün teknolojik gözetim ağlarıyla genişlemiş durumda. Artık izleyen ve izlenen arasındaki sınırlar belirsizleşmiş, herkes hem gözlemci hem gözlemlenen olmuştur.

Bu yeni çağda esas mesele, gözetimin varlığı değil, onun nasıl meşrulaştırıldığı ve hangi sınırlarla çevrelendiğidir.

Views: 9