Artemis Anlaşması Nedir? Uzayda İş Birliğinin Yeni Yüzü

Ay’a dönüş planlarının hızlandığı, uzay ajanslarının birbirleriyle daha koordineli çalışmaya başladığı bir dönemde, 2020 yılında tarihe geçen önemli bir adım atıldı: Artemis Anlaşması (Artemis Accords). Bu anlaşma, başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere birçok ülkenin katılımıyla, Ay ve diğer gökcisimlerinde yapılacak keşiflerde uluslararası iş birliğini çerçevelemek amacıyla hazırlandı. Bu yazımda Artemis Anlaşması’nın ne olduğunu, hangi ülkeler tarafından imzalandığını, ne tür maddeler içerdiğini ve neden önemli olduğunu ele alacağım.

Artemis Anlaşması Nedir?

Artemis Anlaşması, Ay, Mars, asteroitler ve diğer gökcisimleri üzerinde barışçıl ve şeffaf bir şekilde faaliyet yürütülmesini teşvik eden uluslararası bir uzay iş birliği belgesidir. Orijinal adıyla Artemis Accords, NASA liderliğinde hazırlanmış ve ilk olarak 13 Ekim 2020 tarihinde imzaya açılmıştır.

Bu belge bağlayıcı bir antlaşma değil, bir “mutabakat metni”dir. Yani taraf devletlerin belirli temel ilkelere uyacağını beyan ettiği bir çerçeve oluşturur. Özellikle NASA’nın Artemis Programı kapsamında Ay’a insan gönderme ve kalıcı üs kurma hedefleriyle doğrudan ilişkilidir.

Anlaşmanın Amacı

Artemis Anlaşması, uzayda yapılacak keşiflerin Birleşmiş Milletler’in 1967 tarihli Dış Uzay Anlaşması (Outer Space Treaty) ilkeleriyle uyumlu şekilde yürütülmesini amaçlar. Bu kapsamda:

Uzayın barışçıl amaçlarla kullanılmasını,
Şeffaflık ve bilgi paylaşımını,
Uzay varlıklarının çakışmasız şekilde kullanımını,
Doğal gökcisimlerinin korunmasını,
Uzay enkazının azaltılmasınısavunur.

Anlaşmanın Temel Maddeleri

Artemis Anlaşması şu ilkelere dayanır:

Barışçıl Amaçlarla Kullanım: Tüm faaliyetler sadece barışçıl amaçlarla gerçekleştirilecektir.
Şeffaflık: Taraflar, planları hakkında açık ve şeffaf şekilde bilgi vereceklerdir.
Karşılıklı Yardım: Tehlike altında olan astronotlara yardım etme yükümlülüğü kabul edilir.
Kayıt Sistemi: Uzaya gönderilen araçlar, uluslararası sicile kayıt ettirilecektir.
Mirasın Korunması: Ay’daki ve diğer gezegenlerdeki tarihî izlerin korunması sağlanacaktır.
Çatışmasız Kullanım: Kaynak kullanımında karşılıklı anlaşma sağlanarak çakışmalardan kaçınılacaktır.
Uzay Enkazı Yönetimi: Atıklar mümkün olduğunca azaltılacak ve kontrollü olarak bertaraf edilecektir.
Veri Paylaşımı: Bilimsel veriler tüm insanlığın yararına olacak şekilde paylaşılacaktır.

Hangi Ülkeler İmzaladı?

Artemis Anlaşması ilk olarak ABD, Avustralya, Kanada, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Birleşik Arap Emirlikleri ve Birleşik Krallık tarafından imzalandı. Zamanla bu listeye birçok ülke eklendi. 2024 itibarıyla imzalayan ülke sayısı 30’u aşmıştır. Türkiye ise henüz bu anlaşmayı imzalamamıştır.

İmzalayan ülkeler arasında bazı önemli aktörler şunlardır:

Amerika Birleşik Devletleri (öncü ülke)
Japonya
İtalya
Kanada
Fransa
Brezilya
Polonya
Ukrayna
Güney Kore

Bu ülkelerin çoğu, NASA ile doğrudan iş birliği içinde veya kendi uzay ajansları aracılığıyla Ay keşiflerine katılım göstermektedir.

Anlaşmanın Önemi

Bu anlaşma, günümüzde uzay faaliyetlerinin giderek daha fazla devlet ve özel sektör katılımıyla yapıldığı bir ortamda, ortak etik kurallar ve iş birliği ilkeleri belirlemesi açısından büyük önem taşıyor. Ayrıca, Artemis Programı gibi büyük ölçekli keşif görevlerine katılım için bir tür “ön koşul” olarak görülüyor. Anlaşmaya taraf olmayan ülkelerin, ileride Ay yüzeyindeki faaliyetlerde dışlanması ya da sınırlı iş birliği içinde olması söz konusu olabilir.

Eleştiriler

Artemis Anlaşması, her ne kadar şeffaflık ve barışçıl amaçları öncelese de bazı ülkeler tarafından eleştirilmektedir. Özellikle Rusya ve Çin, bu anlaşmanın ABD’nin liderliğini dayattığını ve uzayda tek taraflı düzenleme yaratma riski taşıdığını ifade etmişlerdir. Bu nedenle bu ülkeler, kendi alternatif uzay programlarını ve ittifaklarını kurma yoluna gitmişlerdir.

Sonuç

Artemis Anlaşması, insanlığın Ay ve ötesine yaptığı yeni yolculukta birlikte hareket etmenin kurallarını ortaya koyan önemli bir belgedir. 20. yüzyılda rekabetçi bir yapıya sahip olan uzay araştırmalarının, 21. yüzyılda daha fazla iş birliği ve ortak etik ilkelerle yürütülmesi açısından bu tür anlaşmalar hayati önemdedir. Hangi ülkenin nasıl katkı sağlayacağı, bu ilkeleri ne ölçüde benimseyeceği ise ilerleyen yıllarda daha net ortaya çıkacaktır.

Kullanılan Kaynaklar:

Outer Space Treaty
https://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/treaties/introouterspacetreaty.html, United Nations, 1967

Artemis Accords: What are they & which countries are involved?
https://www.space.com/artemis-accords-explained, Space.com, 15 Mayıs 2025